PETER GREENAWAY
Neşe Ürel
Bir yönetmenle nasıl tanıştığımı her zaman önemsemişimdir. Tanışma sözü yanlış anlaşılmasın yönetmenin filmleri ile tanışmaktan bahsediyorum. Peter Greenaway’in ilk izlediğim filmi Aşçı, Hırsız, Karısı ve Aşığı (1989) oldu. Filmi 1996 yılının ocak ayında izlemişim. İnsanı hırpalayan, sıra dışı bir filmdi. Ama muhteşem bir görselliği vardı. Aynı yılın mart ayında yapılan Ankara Film Festivali’nde Kavaklıdere sinemasında Macon’un Bebeği’ni (1993) izlerken renkleri, tarzı, kamera hareketleri ve sıra dışılığı yakınlarda izlediğim bir filmi anımsatıyordu bana. Düşününce o filmin ocak ayında izlediğim Aşçı, Hırsız, Karısı ve Aşığı olduğunu buldum ve bu iki filmin yönetmeni aynıydı. O yıllarda filmleri yönetmene göre seçmiyordum. Ama bu fark edişle artık yönetmen sineması takip etmem gerektiğini anlamıştım.
Bu uzun girizgahtan sonra yönetmeni anlatmaya başlayabilirim. Peter Greenaway 1942 yılında İngiltere’nin Galler bölgesinde doğar. Resim eğitimi almış bir ressam olan yönetmenimiz aynı zamanda yazardır, pek çok sergi açan, roman yazan Greenaway ilk kısa filmini 1966 yılında çeker. Kısa filmler ve belgesellerin ardından 1982 yılında ilk uzun metrajı Ressamın Kontratı’nı gelir. Çok üretken olan sanatçı ressamlığı ve yönetmenliği birlikte götürür ve 1966 yılından 2017 yılına kadar sinema ve TV için kısa, uzun, belgesel olmak üzere seksene yakın film çeker. Video Art’tan enstalasyona hatta operaya kadar farklı alanlarda üretim yapar Greenaway. 1997 yılında 16. İstanbul Film Festivali’nde Onur Ödülü alır.re
İzlediğim filmlerini kısa kısa da olsa sizlerle paylaşmak isterim. Aşçı, Hırsız, Karısı ve Aşığı filmini izleyen çoğu insanın ilk tepkisi “iğrenç” oluyor. Ama filmde yarattığı bu dünya ile neyi amaçlamaktadır Greenaway? Eleştirel sanat ve bakış açısı işte böyle bir şey diye düşünüyorum. Tüketim toplumunu yemek yeme, boşaltım ve cinsellik üzerinden masaya yatırmış yönetmen. Alegorik anlatımı, uzun plan sekansları, kaydırmalı çekimleri ve kullandığı renk paleti ile görsel harikalar yaratıyor. Görsellikle ve biçimsellikle içeriği oluşturuyor. Yarattığı sahneler Caravagio tabloları gibi. Film üzerine çok çeşitli okumalar yapılabilir. Üretim-tüketim ve mutfak üzerinden alegorik olarak kapitalizm eleştirisi yapılıyor. Kokuşmuşluk ve iğrençlik izleyiciyi zaman zaman hırpalıyor, yönetmenin amacı da budur bence.
Macon’un Bebeği de başka bir yıpratıcı filmidir. Bu film ise bir Hristiyanlık alegorisidir. Hristiyanlığın mucizeleri mizahi bir tarzda ama rahatsız edici biçimde geliyor karşımıza. Aslında sergilenen bir tiyatro oyunudur, İtalyan tiyatrosuna benzer bir açılışla gireriz filme ve seyirciye bunun bir tiyatro oyunu olduğu anlatılır. Örneği az bulunacak bir film vardır karşımızda. Çeşitli çevrelerce ve özellikle kilise tarafından lanetlenmiş bu film ilerledikçe tiyatro oyunu ve gerçek iç içe geçer. Oyun nerede gerçeğe dönüşür? Bir ülkede bütün kadınlar kısırdır ve halk bunu tanrının laneti olarak görmektedir. Ama bu arada çirkin bir kadının çok güzel bir oğlu olur. Çocuğun ablası herkesi onun ermiş olduğuna inandırır. İnsanlar kutsanmak için çocuğun önünde sıraya girerler ve abla da bundan yararlanarak zengin olur. Kilise ise bu durumdan rahatsızdır, abla bakiredir ama çocuğu kendinin doğurduğunu iddia eder. Bu arada Piskoposun oğlu ile evlenmek için de her yolu dener. Çocuğun gözü önünde onunla sevişmek istediğinde olaylar raydan çıkacak ve kilise kıza korkunç bir ceza verecektir. Film rahatsızlık verdiği ölçüde de mükemmeldir, Julia Ormond’un olağanüstü performansı ile bunca yıl sonra bile hala aklımda.
Tual Bedenler (1996) değişik öyküsü ile yine sıra dışı bir filmdir. Nagiko’nun babası her doğum gününde kızının vücuduna hediye olarak kaligrafi ile bir dövme yaptırır. Bu dövmelerdeki aşk şiirleri 10. Yüzyıldan kalan The Pillow Book adlı bir günlükten alınmadır ve filmin orijinal adı da buradan gelir. Güzel Nagiko evlendiğinde sıradan bir adam olan kocası ile mutlu olamaz. Şiir tutkusuna cevap verecek birini aramaktadır. Sonuçta yakışıklı bir İngiliz ile tanışır, Jerome onun şiir tutkusunu anlar ve vücuduna şiirleri işlemesini kabul eder. Bir bedenin tual gibi kullanılmasını anlatan bu film kadın ve erkek arasındaki ilişkinin sadece erotik çekicilikten ibaret olmadığını vurguluyor.
Gece Devriyesi veya Gece Bekçisi (Nightwatching) diye adlandırılan devasa (3,6 x 4,3) tabloyu Amsterdam Rijksmuseum’da gördüğümde önünden dakikalarca ayrılamamıştım. Tüm figürleri incelemek, ışık ve gölgenin o harika yansımalarını izlemek olağanüstü bir duyguydu. Peter Greenaway’in filmini o nedenle büyük bir merakla izledim. “Nasıl oldu da orta yaşlarında zengin ve saygın olan Rembrandt’ın hayatı yokluk içinde son buldu?” sorgulaması ile yola çıkan yönetmen Gece Bekçisi tablosunun yapılma hikâyesini, içindeki tüm karakterleri sorgulayarak görselleştiriyor. Çok özgün ve ressamın tablolarına benzeyen Gece Bekçisi’ni (Nightwatching) 2007 yılında, devamı gibi olan Rembrandt: İtham Ediyorum filmini de 2008 yılında çeker.